Luxemburgs

Inleiding Verwantschap Voorbeelden

Inleiding

De Luxemburger kent en spreekt vele talen: zijn moedertaal Luxemburgs, Duits, Frans, Engels en soms ook Spaans, Italiaans of Portugees naargelang de afkomst van zijn voorouders. Vlamingen die prat gaan op hun talenkennis worden hier bescheiden bij.

Nederlands	De taal van Vondel
English	Shakespeare's language
Français	La langue de Molière
Deutsch	Goethe's Sprache
Lëtzebuergesch	Dem Dicks seng Sprooch

Het Luxemburgs (Lëtzebuergesch- "dem Dicks seng Sprooch") is geen dialekt maar een taal die echter als zodanig weinig erkend wordt door hen die de taal niet kennen. De taal zou afkomstig zijn van het "Moezelfrankisch", ze is sterk verwant met het Duits, iets minder sterk met Nederlands en tegelijk gebruikt ze veel leenwoorden uit het Frans. Vandaar dat de taal redelijk toegankelijk is voor Vlamingen die de tijd nemen er zich op toe te leggen.

Hierbij willen we even ingaan op enkele grappige verwantschappen tussen Nederlands en Luxemburgs: (eerst enkele basis-begroetingen)

Äddi! Bis muer! Dat ass gäre geschidd! Gudden owend! Merci! Merci, gleichfalls! Moien!	Tot ziens! Vergelijk met het Frans: "Adieu" Tot morgen! Graag gedaan! Goede avond! Dank u! Dank u, insgelijks! Goeiedag! Ook 's avonds kan men dus "Moien" zeggen.
Affekot	Advokaat het Luxemburgs ligt hier dus dichter bij het Franse "avocat" en het Nederlandse "advokaat" dan bij het Duitse "Anwalt"
d'Bir	peer niet alleen als fruitsoort maar ook als lampsoort. Dit is een typisch voorbeeld van een woord waar het Luxemburgs zo'n beetje een overgang maakt tussen het Engels (pear) - Nederlands (peer) en het Duitse (Birne). Zo zijn er tal van woorden.
de Bréifdréier	de postbode, letterlijk "de briefdrager"
Ech sinn de Wim Lahaye	Ik ben WL. In het Luxemburgs gebruikt men het lidwoord "de" voor eigennamen. Men kan dus aan de eerste minister vragen "Sidd Dir de Jean-Claude Juncker?" Dat is niet oneerbiedig, het lidwoord "de" verbergt gewoon "den Herr". In het Antwerps klinkt dat natuurlijk totaal anders.
décidéieren - entscheeden	beslissen heeft dus zowel een Franse (décider) als een Duitse (entscheiden) versie in het Luxemburgs. Het zijn dus synoniemen en zo zijn er nog tal van voorbeelden. Het voordeel is natuurlijk dat wanneer u een Luxemburgs woord zoekt via de Duitse weg en u kent het Duits equivalent niet, dan kan u het altijd eens via de Franse weg proberen en vice-versa.
meng Fra	mijn vrouw, vergelijk met Duits "meine Frau" maar ook met het Antwerps "meng vraa".
halen	houden ook in samengestelde werkwoorden zoals ënnerhalen, ofhalen, ophalen resp. onderhouden, afhouden, ophouden
huelen	nemen en dus niet halen: halen wel in sommige samengestelde werkwoorden: ënnerhuelen, iwwerhuelen, mathuelen, ofhuelen, ophuelen is respectievelijk ondernemen, inhalen of overnemen, meenemen, vermageren, inhalen of opnemen.
en humpen eng flûte	en humpen: een pint van 33cl in een cilindrisch glas eng flûte: een pint van 25cl in een fluitvormig glas omwille van een grote armoede op het gebied van biervariëteiten moet men zijn toevlucht zoeken in het differentiëren op basis van soorten bierglazen. Béier is bier. De Bier is de beer.
joer	jaar. Probleem met dergelijke woorden is dat men ook in Brussels en Leuvens dialekt "joer" zegt en dat we daarom in onze opvoeding precies geconditioneerd werden om "joer" te vermijden. Het gevolg is dat je het moeilijk hebt om dat woord ook in het Luxemburgs te gebruiken; je krijgt namelijk het gevoel dat je een platte taal aan het hanteren bent.
d'Kannerkutsch	de kinderwagen "kinderkoets"
de Kleeschen an den Housecker	Sinterklaas en Zwarte Piet. Merkwaardig is dat de "housecker" alleen zijn huidskleur met onze Zwarte Piet gemeen heeft. Voor het overige ziet hij totaal verschillend uit: helemaal geen vrolijke springer in een Spaans kleurrijk kostuum, maar wel een sinistere baardige figuur in een monnikspij, bewapend met een bundel fijne takjes om eventueel stoute kindjes te straffen.
lassloossen	loslaten. Men zou zich verwachten aan loslassen of zoiets maar dat zou te eenvoudig zijn, de klinkers zijn omgekeerd.
méi kal, méi waarm, méi héich, méi déif, méi nei, méi al	kouder, warmer, hoger, dieper, nieuwer, ouder,...merkwaardig is dat het Luxemburgs geen comparatief kent zoals het Nederlands en het Duits. Men zegt gewoon "meer koud, meer warm," enz...
de Prabbeli	de paraplu
de Presslofthummer	de pneumatische hamer "persluchthamer", ik vermeld het gewoon omdat het zo geweldig klinkt in het Luxemburgs, je voelt het als het ware dreunen.
schwätzen	praten, spreken en dus helemaal niet het pejoratieve "zwetsen".
d'Spidol	het ziekenhuis meer verwant met "hôpital" dan met "Krankenhaus"
séier	snel, vlug, rap. Vergelijk met het Westvlaams waar men soms het woord "zeer" in de betekenis van "snel" gebruikt. "Ze ridden veel te zere" betekent in de Westhoek "Ze rijden veel te snel". Zeg dus ook niet "séier grouss" maar wel "ganz grouss" (zeer groot).
d'Suën	geld, letterlijk centen vergelijk met het Frans: "des sous"
ufueren	starten, vertrekken. In Klein-Brabant gebruikt men soms het woord "aanrijden" in de betekenis van "vertrekken". U-fueren is ook letterlijk vertaald aan-rijden.
de Velo	uiteraard de fiets: opnieuw is de gelijkenis met nonchalant Vlaams frappant.
Versichskaninchen	een proefkonijn, opnieuw een prachtig woord.
weisen	tonen, wijzen. In het Duits "zeigen". Hier staat het Luxemburgs woord dus dichter bij het Nederlands, al klinkt weisen natuurlijk Duits.
d' Wollecken	wolken, wat ook bij ons vaak "wolleken" uitgesproken wordt. Zo zijn er nog veel woorden: Mëllech (melk), Hëllefen (helpen) enzoverder
ginn Ech ginn aal Ech ginn dir e Buch Ech ginn heem	worden, geven, gaan, een zeer vaak voorkomend werkwoord Ik word oud Ik geef je een boek Ik ga naar huis
Ech hunn 45 Joer Ech kréien 45 Joer	Ik ben 45 jaar oud - Ich bin 45 Jahre alt - Merk de invloed van het Frans: j'ai 45 ans Ik word 45 jaar - Ich werde 45 Jahre alt

Verwantschap

De verwantschap tussen het Luxemburgs, het Duits en het Nederlands is ongeveer zoals de geografie het aangeeft. Net zoals Luxemburg tussen Duitsland en de Nederlanden ligt, maar dichter bij Duitsland, zo is ook het Luxemburgs een taal die tussen het Duits en het Nederlands ligt, maar dichter bij het Duits dan bij het Nederlands.

Tevens gebruikt de Luxemburger veel leenwoorden uit het Frans. Merkwaardig daarbij is, dat hij dat kan doen zonder enige "gène", naargelang hij er zin in heeft om een woord in zijn Franse of zijn Duitse versie te gebruiken. In het hierboven gegeven voorbeeld "Decisioun <-> Entscheedung", kan dat ook, want beide zijn correct Luxemburgs. Soms wordt er wel eens een loopje genomen met de taal, zowel in de ene als in de andere richting. (Zo las ik eens een commentaar waarbij een politieker op de vingers getikt werd omdat hij "alueden" (einladen) in plaats van het echt Luxemburgse invitéieren gebruikte. Een andere kreeg ervan langs omdat hij sprak in de stijl van: "Ech kann net supportéieren dat de Franséisch a Lëtzebuergesch mélangéiers!".

Voor een Duitser en een Luxemburger lijkt het Nederlands dan weer een taal die soms verwantschap met het Engels vertoont.

Grammaticaal is het Luxemburgs oersimpel: in plaats van de Onvoltooid Verleden Tijd ("imparfait") gebruik je gewoon de Voltooid Tegenwoordige Tijd (passé composé). Van de werkwoorden moet je op een paar uitzonderingen na ("hunn" (hebben), "sinn" (zijn), etc....) alleen de passé composé leren. Ook de toekomstige tijd (futur simple) moet je niet leren: je gebruikt gewoon de tegenwoordige tijd en zegt: "Ech maachen dat muer" (Ik doe dat morgen).

Merkwaardig is dan weer een grammaticaal verband met het Frans:

Net zoals in het Frans komt de beleefdheidsvorm overeen met de tweede persoon meervoud:
Wësst Dir, dat ären Zug Verspéidung huet? (Savez-Vous, weet u dat...?)
Wësst dir, dat ären Zug Verspéidung huet? (Savez-vous, weten jullie dat ...?)
In het Duits komt de beleefdheidsvorm nochtans overeen met de derde persoon meervoud:
Wissen Sie daß Ihrer Zug Verspätung hat?

Voorbeelden

Hieronder een tabel die kan helpen een Luxemburgs equivalent te vinden voor een Duits woord.

Duits	Luxemburgs	Nederlands	Opmerking
Er ist Winter binnen verbinden	Hien ass Wanter bannen verbannen	Hij is winter binnen verbinden	Merkwaardig dat het Luxemburgs de 'i' vaak door 'a' vervangt. Ik interpreteer dit als een soort "distantiërend" effect tegenover de taal van de buurlanden. Het lijkt wel alsof de Moezelfranken zich met deze 'a' onbewust hebben willen distanti- eren van hun buurvolkeren.
erwarten acht schwarz schwach Karte Bach Dach	erwaarden aacht schwaarz schwaach Kaard Baach Daach	verwachten acht zwart zwak kaart beek dak	De korte 'a' wordt vaak lange 'aa'. Merk op dat zeer vaak ook het genus van de woorden behouden blijft (eng Kaard vrouwelijk net zoals die Karte of la carte)
achtzehn gebracht gedacht Schlachthaus	uechtzéng gebruecht geduecht Schluechthaus	achttien gebracht gedacht slachthuis	'-acht' wordt vaak '-uecht'.
entscheiden vermeiden	entscheeden vermeiden	beslissen vermijden	De Duitse 'ei' wordt soms 'ee', maar blijft meestal 'ei'.
essen Messung Wetter Meer Beer	iessen Miessung Wieder Mier Bier	eten meting weer zee beer	De Duitse 'e'of 'ee' wordt vaak 'ie'.
Bier Tier Stier Brief	Béier Déier Stéier Bréif	bier dier stier brief	De Duitse 'ie' wordt vaak 'éie'. Merk ook op dat het Nederlands hier meer gelijkenis met het Duits vertoont wat betreft de klinkers, maar dat er meer gelijkenis is met het Luxemburgs wat betreft de mede- klinkers (eerder de diepe 'd' dan de harde 't')
Steuer Teuer beschleunigen	Steier deier beschleinigen	stuur (belasting) duur versnellen	De Duitse 'eu' wordt vaak 'ei', spreek uit als "Staajer", etc..
laufen kaufen lauschteren	lafen kafen lauschteren	lopen kopen luisteren	'au' in een werkwoord wordt vaak 'a', maar blijft soms ook 'au'
sagen schlagen wagen tragen	soen schloen woen droen	zeggen slaan durven dragen
Tier erwarten der Vorteil der Nachteil	Déier erwaarden de Firdeel de Nodeel	dier verwachten het voordeel het nadeel	Zoals gezegd, de Duitse 't' wordt vaak 'd'. Mer op dat alle woorden op '-deel' onzijdig zijn in het Nederlands, maar mannelijk in Duits én Luxemburgs..
Wunder verbinden Jan der Blinde	Wonner verbannen Jang de Blannen	wonder verbinden Jan de Blinde	Wat in Duits en Nederlands met -nde wordt vaak -nne of -nge in het Luxemburgs.
ein- of in- an- ab- mit auf- aus- über- nach- bei- vor- hinter- unter-	an- un- of- mat op- aus- iwwer- no- bei- fir- hannen- ënner-	in- aan- weg- mee- of met op- of open- uit- over- na- of achter- bij- voor- achter- onder-	Voor ons zeer verwarrend is het verschil tussen an- en un- (in- resp. aan-) einkaufen = akafen = inkopen anziehen = unzéien = aantrekken aufmachen = opmaachen = open maken Met deze regeltjes kan u al een heel eind op weg in het Luxemburgs vocabularium.

[Home] [Interesses] [Curriculum Vitae] [Links]